جغرافیای خراسان رضوی

مقدمه
      خراسان با ساختار گونه گون و کهن زمین شناسی ، اقلیم متنوع و جاذب ، موقعیت ویژه جغرافیایی ، بی گمان از قدیمی ترین دوران حیات، بستر فعالیتهای بشری بوده است ، به دلیل همین موقعیت خاص ، کهن ترین ، معروفترین و طو لانی ترین راه ارتباطی « جاده تاریخی ابریشم» از طریق خراسان , موقعیت شرق را به غرب مرتبط می ساخته است  . موقع  جغرافیایی ، وجود ارتفاعات قابل توجه نظیر بینالود ، هزار مسجد ، کپه داغ ، ونواحی کویری ازتنوع اقلیمی برخوردار شده که زمینه مناسب برای استقرار بشر از قدیمی ترین ایام و جاذب اقوام وطوایف متعدد در دورانهای مختلف بوده است .
 
پیشینه تاریخی
       قدیمی ترین آثار حیات انسانی در ایران ، شامل تعدادی ادوات و دست افزارهای سنگی . با قدمت تخمینی 800 هزار سال قبل ، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم ، از بستر رودخانه کشف رود مشهد بدست آمده است . در حالی که قدیمی ترین مکانهای استقرار انسان ، حداکثر با قدمت 100 هزار سال در نواحی دیگر ایران نظیر آذربایجان ، لرستان و… شناسایی شده اند . از آن پس آثار و شواهد زندگی بیشماری از دوران نوسنگی تا آغاز دوران تاریخی در جلگه مشهد ، دره اترک علیا (قوچان) ، جلگه درگز ، بجنورد ، تربت حیدریه ، بیرجند و… شناسایی شده اند این شواهد و آثار به اقوام و ساکنان اولیه و بومی خراسان مربوط می شود که بنا به عقیده برخی محققان به عنوان اقوام «آسیایی» شهرت یافته اند و سراسر آسیای غربی از مدیترانه تا ترکستان و دره سند را فرامی گیرد.ولی در حقیقت مهمترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران با ورود اقوام «آریایی» به فلات ایران پیوند می خورد . در این واقعه که در آغاز هزاره اول ق.م اتفاق افتاد ، آریایی ها تازه وارداز طریق خراسان به سمت نجد ایران پیش رفتند و بخش اعظم آنها آنچنان که از توصیفات «اوستا» برمی آید ، در خراسان و سیستان مستقر شدند و شاید به همین دلیل است که عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان که در دو منبع «اوستا» و « شاهنامه فردوسی» ذکر شده است در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ رخ می دهد .
استان خراسان رضوی، قسمت نسبتا کوچکی از خراسان تاریخی است. سرزمینی که در گذشته نواحی بسیار گسترده ای را در بر می گرفته و قلمرویی یکپارچه داشته است. اما امروزه بخشی از آن شامل سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و قسمت هایی از استانهای دیگر، در کشور ایران واقع است و بخشهای بزرگ تری از آن در کشور افغانستان و جمهوری های شمال و شمال شرق ایران قرار دارد.خراسان بزرگ تاریخی، یکی از کانون های شکل گیری تمدن بشری بوده و چه در دوران های کهن و پیش از اسلام و چه در دوران تمدن اسلامی، مردمانی هوشمند و سختکوش در آن می زیسته اند که در پیدایش و گسترش دانش و فرهنگ و پدید آوردن عناصر تمدنی نقش بسزایی ایفا کرده اند.
       استان خراسان رضوی در شمال شرقی کشور بین 56 درجه و 19 دقیقه تا 61 درجه و 16 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 52 دقیقه تا 37 درجه و 42 دقیقه عرض جغرافیایی شمالی قرار گرفته که از شمال به کشورترکمنستان ، از شرق به افغانستان ، از غرب وشمال غربی به استانهای خراسان شمالی ، سمنان ویزدوازجنوب وجنوب غربی به استانهای خراسان جنوبی ویزد محدود است

مساحت:

49/116485 کیلومترمربع برابر با ۷ درصد مساحت کشوروچهارمین استان پهناور کشور که ۴۲% مناطق کوهستانی و ۵۸% دشت.

جمعیت:

6 میلیون و 434 هزار و 501 نفر (سرشماری سال ۱۳۹۵) و دومین استان پرجمعیت کشور.

همسایگان:

از شمال و شمال شرق با طول تقریبی 6/531 کیلومتر با جمهوری ترکمنستان و از شرق به طول تقریبی ۳۰۲ کیلومتر با جمهوری افغانستان

آب‌وهوا:

بارندگی متوسط سالانه ۲۰۸ میلی‌متر در مشهد

 سرانه تولید ناخالص داخلی:

۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان به ازای هر نفر (سال ۱۳۹۳)

 جنگل‌ها و مراتع:

مساحت منابع طبیعی استان هشت میلیون و 500 هزار هکتار است که از این میزان، 6 میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار مرتع و نیز 507/9962 کیلومترمربع جنگل‌ برابر با 5/7 درصد استان (سال ۱۳۹۵) می باشد.

انرژی:

تولید انرژی نیروگاه‌های استان به ظرفیت ۵۱۶۰ مگاوات، تولید گاز طبیعی از منطقه خانگیران سرخس با یک درصد منابع گاز کل ذخایر  کشور  با ۹ درصد استحصال کشور، ۳۰ درصد انرژی تجدید پذیر کشور در استان.

پستی و بلندیها:

استان خراسان رضوی به سبب وسعت زیاد ازنظر شرایط طبیعی بسیار متنوع و هر یک از نواحی مختلف آن دارای ویژگی های خاصی است .این استان از شمال و شمال شرق به طول تقریبی 531/6 کیلومتر دارای مرز مشترک باکشورترکمنستان وازشرق به طول حدود 302کیلومتر مرز مشترک باکشورافغانستان دارد  ارتفاعات  استان رامی توان به ارتفاعات شمالی و جنوبی تفکیک کرد . ارتفاعات شمال خراسان عموما شرقی – غربی هستند حال آنکه ارتفاعات جنوب استان ،امتداد شمالی – جنوبی دارند .
بلندترین نقطه استان قله بینالوددر 3615متری و پست ترین نقطه استان در دشت سرخس با ارتفاع 299متر از سطح دریاواقع شده است.
تاریخچه تقسیمات استان:
در سال 800ه.ق نام خراسان بر تمام ایالات اسلامی در شرق کویر لوت تا هندوکش به استثنای سیستان و بلوچستان و قهستان در جنوب اطلاق می گردیده است .پس از جنگ هرات در سال 1249 ه.ش خراسان به دو قسمت تجزیه شد و قسمتی که در غرب رود خانه هریرود واقع بود جزو ایران و شرق آن ضمیمه افغانستان گردید . در سال 132ه.ق(1285ه.ش)ایران به چهار ایالت بزرگ تقسیم شد که عبارت بودند از آذربایجان ،کرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر و خراسان و سیستان .
ازآن زمان تا سال 1316 ه.ش که اولین قانون تقسیمات کشوری در مجلس شورای ملی تصویب گردیده بود . بر هر ایالت یک والی و در هر ولایت یک حاکم حکومت می کرده است .
در سال 1316 بر اساس قانون تقسیمات کشوری مصوب مجلس شورای ملی ، کشور به 10 استان و 49 شهرستان تقسیم گردیدکه هر شهرستان شامل چند بخش و هر بخش شامل چند دهستان می گردید .خراسان نیز به 7شهرستان بجنورد ، بیرجند، سبزوار، قوچان، گناباد ، مشهد و تربت حیدریه تقسیم شد .
در سال 1329شهرستانهای درگز . نیشابور ، فردوس و کاشمر نیز تشکیل شد .و شهرستانهای استان به 11 شهرستان ارتقاء یافت .درسال 1335 شهرستان درگز ضمیمه قوچان گردید و دو شهرستان تربت جام و طبس به وجود آمدند . در سال 1339 مجددا درگز به شهرستان تبدیل شد . و شهرستانهای شیروان و اسفراین نیز ایجاد شدند . در سال 1354  بخش باخرز تربت جام به مرکزیت شهر تایباد از بخش به شهرستان تبدیل شد . در سال 1359 نام آن به تایباد تغییر یافت .
همچنین در سال 1359 بخش قائنات شهرستان بیرجند به شهرستان قائنات تبدیل شد و تا سال 1362 خراسان شامل 17 شهرستان و 53 بخش و 211دهستان بوده است .
 با پایان یافتن اجرای مرحله اول این قانون ، تشکیل شهرستانهای نهبندان ، سرخس و خواف در تاریخ1365/05/14 و چناران در1369/01/14 همزمان با بخشهای شوسف ، مرز داران ، سنگان ، و گلبهار به تصویب رسید . ایجاد بخشهای باخرز در شهرستان تایباد ، سربیشه در بیرجند ، سرحد در شیروان ، جوین ورودآب و خوشاب در سبزوار ، میان جلگه در نیشابور ، زیر کوه در قائنات ، فاروج در قوچان و جلگه زاوه در تربت حیدریه نیز به تدریج به تصویب رسید و در پی آن تابعیت دهستانهای استان در شهرستانهای استان به 21و تعدادبخشها به 67رسید .
 ایجاد شهرستان فریمان نیز در سال 1372 همراه با بخش قلندر آباد مورد تصویب واقع شد و بخشهای زوزن همراه دهستان کیبرو بستان در شهرستان خواف و نیم بلوک در قائنات ، بخش نصر آباد همراه دهستان کاریزان در تربت جام ، بخش گرمخان با دهستان گرمخان در شهرستان بجنورد ، بخش رخ با دهستان رقیچه در تربت حیدریه ، کاخک در گناباد و بخش رضویه و دهستان کنه بیست در شهرستان مشهد ، بتدریج تصویب و ابلاغ شد.
در تاریخ 1374/03/21 ایجاد شهرستان بردسکن همراه با بخش انابد و دهستان درونه آن مورد تصویب قرار گرفت . ایجاد شهرستان جاجرم نیز در تاریخ 1372/02/04به تصویب رسید .درسال 1380 شهرستان طبس از خراسان منتزع وبه استان یزد الحاق گردید.درسال 1381 شهرستان رشتخوار و در سال1382 ایجاد شهرستانهای خلیل آباد و کلات به تصویب رسید.و در سال 1383 قانون تقسیم استان خراسان به سه استان تصویب شد؛ طبق این قانون استان خراسان به سه استان به شرح ذیل تقسیم گردید.
 الف : استان خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد شامل شهرستانهای شیروان،‌بجنورد، جاجرم،مانه و سملقان، اسفراین و بخشهای تابعه و بخش فاروج منتزع از‌شهرستان قوچان.
ب : استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند شامل شهرستانهای بیرجند،‌نهبندان، سربیشه و بخش سرایان منتزع از شهرستان فردوس و بخشهای تابعه.
ج :  استان خراسان رضوی به مرکزیت مشهد شامل شهرستانهای مشهد، قوچان(‌به‌استثنای بخش فاروج)، درگز، چناران، سرخس، فریمان، تربت‌جام، تایباد،‌تربت‌حیدریه، فردوس(به استثناء بخش سرایان)، قائن، خواف و رشتخوار، کاشمر،‌بردسکن، نیشابور، سبزوار،گناباد، کلات و خلیل آباد و بخشهای تابعه.
بعدازآن درسال1384 شهرستان مه ولات وسپس شهرستانهای بینالود (طرقبه شاندیز) و تخت جلگه (فیروزه) ، درسال 1386 به تصویب رسید.درسال 1387 شهرستانهای بجستان ،جوین،جغتای زاوه به تصویب هیات دولت رسید.درسال 1389 نیز ایجاد شهرستانهای خوشاب وباخرز به تصویب گردید.شهرستان داورزن درسال 1391 ازتصویب هیات دولت گذشت که در روز 22 بهمن امسال1391 فرمانداری آن افتتاح وآغاز به کارنموده است .بر این اساس هم اکنون استان خراسان رضوی با وسعتی حدود 117769 کیلومترمربع معادل هفت  درصد مساحت کل کشور و متشکل از 28 شهرستان ،70 بخش ، 72 شهر و 164 دهستان می باشد.