چالش‌های بورسی‌ زعفران

مزایا و معایب قیمت‌گذاری زعفران و معاملات این محصول در بورس چیست؟

چالش‌های بورسی‌ زعفران

بورس کالا برای پذیرش زعفران و معاملات این محصول در سال جاری قرار است رویه‌ای تقریبا متفاوت را در پیش بگیرد؛ طبق برنامه‌ریزی مدیران بازار فیزیکی بورس کالای ایران، زعفران‌هایی برای انبار شدن پذیرفته می‌شود که با مشخصات فیزیکی تعیین شده برای معامله در بورس کالا تطابق داشته باشد.

از سال 1397 زعفران با ورود به مقوله «قرارداد آتی زعفران» رسما وارد بورس شد. قراردادهای آتی زعفران برای اولین بار در خرداد ماه آن سال در بورس کالای ایران راه‌اندازی شد و هدف آن، ایجاد سامانه‌ای برای پوشش ریسک تولیدکنندگان ایرانی و شفافیت بیشتر در این بازار بود؛ در واقع، کشاورز می‌تواند با ورود به قرارداد آتی زعفران محصول خود را به قیمتی که می‌خواهد در آینده به فروش برساند و با این کار ریسک کاهش قیمت در زمان برداشت محصول را از بین ببرد.

لزوم اصلاح نمودار فرآیند گردش زعفران در بورس

با گذشت سه سال از ورود زعفران به معاملات بورسی، وضعیت این محصول در بازار سرمایه در حال تثبیت شدن است؛ مسوولان بازار فیزیکی بورس در یکی از اقداماتش برای بهبود پذیرش این محصول و برخورداری کالا از کیفیتی درخور، شاخص‌هایی برای ظاهر فیزیکی آن تعیین کرده‌اند. موضوعی که موافقان و موافقانی در حوزه تولید و صادرات زعفران دارد.

محسن احتشام، رئیس شورای ملی زعفران، تعیین شاخص‌های زعفران در بورس کالا را یکی از عوامل مهم و موثر در معاملات می‌داند و می‌گوید: مشخصات ظاهری و کیفی یک محصول شرط اساسی در انتخاب آن برای خریدار است و فراموش نکنیم که رنگ، اندازه و... زعفران از معیارهای تشخیص زعفران اصلی از تقلبی است.

وی با تاکید بر اینکه امکان خرید زعفران نباید از ساختاری غیر از بورس کالا مهیا باشد، تصریح می‌کند: گردش زعفران در فرآیند بورس ناقص است، لذا نمودار فرآیند گردش این محصول باید به گونه‌ای طراحی شود که از ابتدای کشت زعفران، تحویل محصول به انبارهای بورس تا زمان بسته‌بندی و فرآوری این محصول صرفا در اختیار بورس کالا باشد و امکان خرید زعفران نباید از ساختاری غیر از بورس کالا مهیا باشد تا بدین ترتیب بتوانیم فرآیند گردش زعفران را مدیریت کنیم. به بیان دیگر زعفران تمامی کشاورزان باید توسط انبارهای بورسی پذیرش شود و خریدار باید با یک قیمت واحد بتواند نسبت به خرید این محصول اقدام کند.

چرا ایران تعیین‌کننده قیمت زعفران در جهان نیست؟

به‌رغم اینکه ایران 95درصد زعفران دنیا را تامین می‌کند؛ اما تعیین‌کننده قیمت این محصول نیست. این یکی از بزرگترین نقاط ضعف کشورمان در بازارهای جهانی است. برخی از کارشناسان و فعالان حوزه زعفران، دلیل این امر را مدیریت نکردن بازار و بازاریابی این محصول می‌دانند.

احتشام نیز دراین‌باره می‌گوید: دست‌اندرکاران بورس کالا باید فرایندی طراحی کنند تا بتوانیم به این مهم دست یابیم و با مدیریت بهتر بازار و بازاریابی مطلوب، در قیمت‌گذاری این محصول در جهان نقش‌آفرینی کنیم؛ اما بورس کالا در حال حاضر توانایی این کار را ندارد.

رئیس شورای ملی زعفران با اشاره به اینکه بسیاری از کشاورزان زعفران خرده‌مالک هستند و محصول بسیار کمی دارند، می‌افزاید: به همین دلیل امکان تحویل محصولات خود به انبار بورس را ندارند. لذا فرآیند باید به گونه‌ای باشد که بستر برای مشارکت کشاورزان در بورس کالا فراهم شود. به بیان دیگر، زعفران کشاورز باید با قیمت منصفانه‌ای از سوی بورس خریداری شود تا این محصولات در انبارهای بورسی تجمیع شوند و صادرکننده هم باید محصول خود را صرفا از بورس تهیه کند تا بدین ترتیب بتوانیم قیمت مشخصی برای زعفران تعیین کنیم. این مساله در نهایت به نفع کشاورز است؛ اما در حال حاضر این فرآیند ناقص است و جوابگوی خواسته‌های کشاورزان نیست. در این وضعیت، بستر برای فعالیت دلالانی که زعفران را در مقادیر 5 تا 20 کیلویی خریداری و به بورس کالا عرضه می‌کنند، مهیاست. وی ادامه میدهد: متاسفانه در وضعیت فعلی اکثر دلالان، زعفران را به بازار بورس عرضه می‌کنند؛ البته انبارهای بورس هر زعفرانی را پذیرش نمی‌کند بلکه محصول باید از استانداردهای لازم برخوردار باشد.

فرایند کنونی بورس سودی برای زعفران‌کار ندارد

برخی کارشناسان معتقدند فرآیند کنونی بورس برای زعفران باید اصلاح شود؛ زیرا خواسته کشاورز را تامین نمی‌کند و این روند هیچ سودی برای او ندارد. از طرفی، بررسی انبارهای بورسی حاکی از آن است که بازار ثانویه، کالای بورس را وتو می‌کند.

احتشام دراین‌باره می‌گوید: با وجود اینکه در این خصوص با مدیران بورس کالا و نمایندگان مجلس شورای اسلامی جلساتی برگزار کرده‌ایم؛ نتیجه ای حاصل نشده است. شورای ملی زعفران طرحی با عنوان «فرآیند برنامه‌ریزی استراتژیک بازاریابی زعفران» را در سال 1398 تدوین کرد که حتی چرخه بورس نیز در این طرح پیش‌بینی شده بود؛ اما متاسفانه این طرح توسط وزارت جهاد کشاورزی رد شد و تا زمانی که شرایط بدین‌گونه باشد، نمی‌توان به بهبود وضعیت این محصول استراتژیک امیدوار بود.

مصرف زعفران ايراني در داخل و بازار جهاني 435 تن است

«در سال 1399،‌ 435 تن زعفران ايراني در داخل كشور و در بازار جهاني مصرف شد كه 325 تن از اين مقدار، مربوط به صادرات زعفران و مابقی مربوط به مصرف داخل بود؛ البته مقدار توليد اين محصول در كشور در سال گذشته بيشتر از اين رقم بوده است.» غلامرضا میری، رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران هم با بیان این نکته درباره الزامات قیمت‌گذاری زعفران می‌گوید: اگر مازاد توليد نداشته باشيم،‌ عرضه و توليد در بازار زعفران كار خود را براي قيمت‌گذاري محصول مي‌كند؛ اما وقتي مازاد توليد داريم و اين مازاد،‌ در اختيار 157هزار خانوار كشاورز است،‌ بايد نهادي باشد تا قيمتي را كه براي كشاورز مقرون به‌صرفه است، تعيين كند.

رئيس اتحاديه صادركنندگان زعفران بر لزوم تعیین پشتوانه در قيمت‌گذاري زعفران تاکید و ابراز می‌کند: بايد پشتوانه‌اي باشد؛ تا در صورتي كه صادركننده به آن قيمت عمل نكرد، نهاد قيمت‌گذار خود، زعفران را با قيمت اعلامي خريداري كند. بدين ترتيب، صادركننده وقتي ببيند كشاورز پشتيبان دارد، ديگر با قيمت كمتر اين محصول را خريداري نمي‌كند. اين بهترين راه براي ثبات قيمت زعفران در ايران و بازار جهاني است. اگر قيمت زعفران در ايران داراي ثبات باشد، ديگر كسي در بازار دامپينگ نمي‌كند و به خاطر نياز به ارز، زعفران را در اينجا خريداري نمي‌كند تا در خارج از كشور ارزان بفروشد.

میری البته نقدی هم بر موضوع انجام تمامی معاملات زعفران در بورس دارد. او تصریح می‌کند: حتی اگر فرض شود تمام متقاضیان، زعفران را از بورس کالا خریداری کنند، سوال اینجاست که باید چه اقدامی برای زعفران مازاد انجام داد؟ پیشنهاد ما در خصوص میزان مازاد زعفران این است که سازمان‌ها آن را خریداری کرده و به طور مثال، در شب عید بین کارمندان خود تقسیم کنند تا بتوانیم با این امر بازار متعادلی داشته باشیم و نوسان قیمت زیادی را شاهد نباشیم.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان زعفران معتقد است برای قیمت‌گذاری این محصول بایدتمام سازمان‌های مربوطه و دست‌اندرکاران همچون وزارت کشاورزی، وزارت صمت، نماینده کشاورزان و... در کنار هم حضور یابند تا قیمتی منصفانه تعیین شود. اگر قیمت به ثبات رسیده باشد، بازرگانان خارجی چون به این مساله آگاهند، ناچارند که با این قیمت از ما خریداری کنند؛ اما با نوسانات کنونی قیمت زعفران در بازار ما، آنها نیز از این وضعیت سوءاستفاده کرده و با قیمتی کمتر از ارزش واقعی، زعفران خریداری می‌کنند.

تلاش براي استانداردسازي زعفران نمونه صادراتي

اتحادیه صادرکنندگان زعفران برای تعیین قیمت این محصول و فرایند فروش آن در بازارهای جهانی تدابیری اندیشیده است. آنطور که سیداحسان مصطفوی‎نژاد، صادرکننده و عضو این اتحادیه میگوید، زنجیره‌هايی پیش‌بینی شده که طبق یکی از این زنجیره‌ها، باید ابتدا نیازهای جوامع بین‌المللی سنجیده و بعد به کشاورز اعلام شود تا همان محصول مورد نیاز را ارائه دهند؛ یعنی وقتی درخواست بازار جهانی، «زعفران پوشال» است، باید همان تولید شود و وقتی درخواست دنیا «زعفران نگین» است، از همين نوع باید ارائه شود.

مصطفوی‎نژاد معتقد است در زمینه قیمت‌گذاری زعفران باید طرح‌های برد- برد برای کشاورزان، واسطه‌گران، صادرکنندگان و مصرف‌کنندگان ارائه شود. او درباره استانداردسازی زعفران صادراتی اذعان می‌کند: در استانداردسازی نمونه زعفران، معياري مشخص كرديم تا تعاریف سازمان‌هاي مختلف از زعفران نمونه به هم نزدیک شود. در اين معيار مشخص شد كه به طور مثال، کروسین زعفران سوپرنگين چقدر باید باشد. این نوع هم‌افزایی به رساندن زعفران به قیمت واقعی‌اش کمک می‌کند.

زعفران باکیفیت‌تر، قیمت واقعی‌تر

اما در کنار همه نتایج مطلوبی که استانداردسازی نمونه صادراتی زعفران و مشخص کردن شاخص این محصول برای ارائه در بورس کالا دارد، نکته‌ای مبهم است؛ اینکه آیا این اقدام منجر به کاهش عرضه زعفران در بورس کالا نخواهد نشد؟ زیرا بسیاری از کشاورزان نمی‌توانند زعفرانی با مشخصات معین شده به بازار ارائه دهند، چون تجهیزات لازم برای فرآوری محصول و رساندن زعفران خود به آن کیفیت را ندارند. در واقع میتوان گفت این روش برای کشاورز خرده‌مالک چندان فایده و اثری ندارد.

مصطفوی‎نژاد در پاسخ به این موضوع می‌گوید: به هر حال باید مرجعی برای قیمت‌گذاری زعفران داشته باشیم؛ این مرجع، بازار بورس خواهد بود؛ اگر بورس ضعیف‌تر باشد، قیمت زعفران نیز کمتر خواهد بود. بنابراین، هر چه کیفیت زعفران بهتر باشد، صادرکنندگان اعتماد بیشتری می‌کنند و قیمت زعفران به قیمت واقعی خود بیشتر نزدیک می‌شود. در نتیجه، همه تشکل‌ها باید دست به دست هم دهند و مصرف زعفران را در دنیا افزایش دهند و خواص منحصربه‌فرد آن را به سایر کشورها نشان دهند.

این عضو اتحادیه صادرکنندگان زعفران تاکید می‌کند: اگر هر ایرانی روزانه یک دهم گرم زعفران مصرف کند، سالانه 2880 تن مصرف داخلی زعفران خواهیم داشت. یعنی 10 برابر صادرات کنونی در ایران مصرف خواهد شد.

این صادرکننده زعفران تاکید می‌کند: در گذشته بسیاری از محصولات همچون خاویار، زیره و فرش به ایران تعلق داشت؛ اما امروز شاهد زیره ترکیه، فرش هند، ابریشم چین و پسته آمریکا هستیم. اگر بخواهیم از این بحران‌ها در محصول زعفران عبور کنیم، باید نگاهی بین‌المللی داشته باشیم.

لزوم مدیریت فرایند صادرات زعفران

ایران بزرگترین تولیدکننده زعفران در دنیا است اما آنطور که باید و شاید زعفران کشورمان در دنیا شناخته شده نیست؛ چراکه متاسفانه برای زعفران نقشه ورود به بازار طراحی نشده است و بسیاری از این محصول از طریق قاچاق یا واسطه‌ها به طور خام‌فروشی از کشور خارج می‌شود و آنطور که برخی فعالان حوزه صادرات زعفران می‌گویند، روزبه‌روز به خام‌فروشی زعفران دامن زده می‌شود و جایگاه زعفران ایران را در عرصه بین‌المللی تهدید می‌کند.