بایدها و نبایدهای تعامل با همسایه شرقی

برنامه ایران در روزهایی که کشورهای زیادی به ظرفیت‌های اقتصادی افغانستان چشم دوخته‌اند، چیست؟

بایدها و نبایدهای تعامل با همسایه شرقی

 

حدود 120 روز از تسلط طالبان بر افغانستان می‌گذرد؛ این اتفاق به سرعت رقم خورد و بسیاری از کشورها و به ویژه فعالان اقتصادی آمادگی پذیرش حکمرانی این گروه بر افغانستان را نداشتند.

اما رفته‌رفته برخی کشورها ارتباط خود با افغانستان را برقرار کردند؛ در این میان، کشورهایی که ارتباط بهتری با طالبان داشتند، برای استفاده از ظرفیت‌‎های اقتصادی افغانستان برنامه‌ریزی بیشتری کردند. ایران اما از ابتدا موضع مشخصی نسبت به این گروه نشان نداد؛ ولی به تدریج، با توجه به اهمیت بازار افغانستان برای محصولات کشورمان و ارتباط بسیاری از تجار ایرانی و افغانستانی با یکدیگر، لازم بود تعامل سیاسی برای مراودات اقتصادی دو کشور بار دیگر برقرار شود.

از سویی، دولت قبلی افغانستان به دلیل تبعیت از آمریکا، در برخی بخش‌ها محدودیت‌هایی برای تجار و شرکت‌های ایرانی قائل بود که به گفته فعالان اقتصادی، طالبان از آن محدودیت‌ها چشم‌پوشی کرد.

 

تاکید بر بهبود مراودات مرزی در دیدار هیات ایرانی و طالبان

اوایل مهرماه امسال بود که هیاتی از مسوولان ایرانی برای دیدار با طالبان به افغانستان سفر کرد؛ براساس بیانیه منتشر شده، این دیدارها با هدف تقویت روابط اقتصادی و ارائه امکانات لازم برای مسائل تجاری بین دو کشور صورت گرفت.

در بخش‌هایی از توافقات دو طرف، به تسهیل روابط تجاری و حل مشکلات مرزی و گمرکی اشاره شد. از جمله این توافقات،  افزایش ساعات کاری در مرز اسلام قلعه-دوغارون به 24 ساعت بود که تاثیر مطلوبی در ارتباطات ترانزیتی و تجاری دو کشور خواهد داشت همچنین، توافق شد که ظرف یک ماه آینده، هیات‌های ذی‌صلاح دو کشور به بررسی همه مسائل و مشکلات در این مرز بپردازند.

یکی دیگر از 16 مورد توافق بین ایران و افغانستان، این بود که حداقل تا سه روز پس از امضای توافق، هیات‌های دو کشور در مورد مشکلات در مرز ماهیرود و ادامه راه‌سازی ماهیرود-فراه مذاکره کنند.

 

لزوم تدبیراندیشی برای جلوگیری از تکرار درگیری مرزی بین ایران و افغانستان

اما تقریبا دو ماه پس از این توافقات و روز دهم آذر بود که خبر درگیری نیروهای مرزبانی ایران و طالبان در مرز میلک (سیستان و بلوچستان) سروصدای زیادی به پا کرد؛ موضوعی که البته به سرعت رفع و رجوع شد و سخنگوی طالبان آن را «سوءتفاهم» خواند. با این حال، بروز این اتفاق نگرانی‌هایی در دل تجار بابت احتمال تکرار این اتفاق به وجود آورد.

محمود سیادت، مشاور رئیس اتاق بازرگانی ایران در امور افغانستان دراین‌باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: درگیری ایجاد شده در منطقه نیمروز میان نیروهای طالبان و مرزبانی ایران، اقدام ناشایست و دلخراشی بود که باعث نگرانی شد. هر چند که این درگیری سریع خاتمه پیدا کرد؛ اما لازم است با انجام اقدامات و تدابیر لازم از تکرار این حوادث جلوگیری کنیم. قطعا موضوعات این‌چنینی به نفع طالبان و روابط ایران و افغانستان نخواهد بود و بر تعاملات اقتصادی نیز اثر منفی خواهد گذاشت.

سیادت یادآور می‌شود: با توجه به دگرگونی سیاسی افغانستان و بلوکه شدن ذخایر ارزی این کشور در آمریکا، خروج برخی از سرمایه‌گذاران و سرمایه‌داران و به رسمیت شناخته نشدن حکومت طالبان از سوی دنیا، بدیهی است که ما شاهد برخی ناهنجاری‌های اقتصادی و کاهش واردات افغانستان از بسیاری از کشورها از جمله ایران باشیم. با این حال امید می‌رود حاکمان کابل با درایت و دوراندیشی از خودسری‌ها و اقداماتی که ایجاد التهاب و نگرانی در داخل و خارج می‌کند، ممعانت کنند و روابط همه جانبه و دیرپای دو ملت افغانستان و ایران را نگهبان باشند. به هر حال در شرایطی که پاشنه آشیل حکومت طالبان بیش از هر چیز اقتصاد و معیشت مردم است، انتظار این است با کشورهایی که به دنبال دشمنی آشکار با طالبان نیستند، تعاملات بهتری داشته باشند و قطعا سیاست مسالمت‌آمیز با ایران که اولین تامین‌کننده نیازهای افغانستان است، در این موضوع موثر خواهد بود.

البته به گفته سیادت، نقطه امیدی در این زمینه وجود دارد و آن هم بسیاری از اقدامات و سیاست‌های متفاوت طالبان است که از روش حکومتی آنان متفاوت است. او تصریح می‌کند: این مساله می‌تواند نوید آن را بدهد که با نگاه جدیدی که این جریان پیدا کردند، بتوانند از خودسری‌ها پرهیز و دوره گذار را کوتاه و ثبات و امنیت را میان دو کشور برقرار کنند که به تبع آن فرصت‌های اقتصادی و سرمایه گذاری افزایش پیدا کند.

 

رفتار حکیمانه ایران در روابط با افغانستان

مشاور رئیس اتاق بازرگانی ایران در امور افغانستان با اشاره به پیچیدگی مسائل مربوط به همسایه شرقی می‌گوید: به اعتقاد بنده در مجموع آن رفتاری که در روابط با افغانستان حاصل شده، حکیمانه بوده و با صبر و تعمق انجام شده است. باید با طالبان در حوزه‌های اقتصادی و سایر حوزه‌ها تعامل داشته باشیم. وی اضافه می‌کند: امروز هم اکثر کشورهای دنیا به سمت شناسایی و به رسمیت شناختن طالبان حرکت می‌کنند. به‌طوری‌که طی هفته‌های اخیر این جریان با آمریکا مذاکراتی داشتند و با کشورهای آسیای میانه هم تعاملات اقتصادی و سیاسی دارند. چینی‌ها هم تیمی را هفته گذشته برای شناسایی معادن این کشور اعزام و برای بهره‌برداری از این حوزه زمینه‌سازی کردند.

نایب رئیس اتاق بازرگانی مشهد با بیان اینکه در تعاملات اقتصادی بحث سهم‌خواهی مطرح نیست و مهم، برقراری ارتباطی برد- برد است، می‌افزاید: آن‌چه ماندگار و قابل اتکاست، رابطه اقتصادی برد- برد است؛ ما باید تلاش کنیم تا واردات محصولات افغانستان را بیش از گذشته تسهیل کنیم و به سمت ایجاد قراردادهای تعرفه‌های ترجیحی میان دو کشور حرکت کنیم.

یکی از بخش‌هایی که شرکت‌های ایرانی در مواجهه با دولت قبلی افغانستان شاهد محدودیت‌تراشی در آن بودند، حوزه خدمات فنی و مهندسی بود که ظاهرا طالبان در این زمینه، محدودیت‌های گذشته را اعمال نکرده‌اند و این امر، نویدبخش توسعه ارتباطات ایران با افغانستان در این زمینه است.

سیادت دراین‌باره می‌گوید: ظاهرا محدودیت‌ها در بحث صدور خدمات فنی و مهندسی ایران به افغانستان که تاکنون با حضور و تسلط آمریکایی‌ها بر این کشور وجود داشته، در نگاه طالبان نیست. لذا باید جدی‌تر و با حمایت موثرتر دولت و بخش خصوصی این فرصت ایجاد شود که بتوانیم در حوزه صدور خدمات فنی و مهندسی که افغانستان به شدت به آن نیاز دارد، ورود کنیم و در این راستا، از ارجحیت زبان و فرهنگ مشترک نهایت بهره را ببریم.

وی تاکید می‌کند: نباید صرفا به صادرات کالا اکتفا کرد. باید فرصت‌های سرمایه‌گذاری در افغانستان را شناسایی و تسهیل کنیم و البته نباید از یاد برد که قطعا نقش سازمان‌های حمایتی مانند صندوق توسعه صادرات با قوانین موجود کارایی حداقلی در افغانستان نداشته و حتما باید در روش‌های موجود تغییراتی ایجاد شود.

 

اجازه ندهیم چین و آسیای میانه جای ایران را در اقتصاد افغانستان بگیرند

اما هادی نبی‌زاده، رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان- شعبه مشهد با بیان اینکه خوشبختانه درگیری اخیر میان نیروهای طالبان با مرزبانان ایرانی در مناسبات اقتصادی دو کشور تاثیری نداشته است، خاطرنشان می‌کند: آنچه مسلم است سیاست‌گذاران ما با مماشات با طالبان برخورد می‌کنند.

وی با اشاره به نفوذ برخی کشورها در اقتصاد افغانستان از زمان روی کار آمدن طالبان می‌گوید: هم‌اکنون پاکستان، ترکیه، عربستان و چین به دنبال افزایش و تقویت مراودات اقتصادی با افغانستان هستند و ایران نباید از عرصه رقابت بازبماند. سیاست‌گذاران ایرانی نباید اجازه دهند دولت‌هایی مانند چین و کشورهای آسیای میانه جایگزین ایران در مناسبات اقتصادی با افغانستان شوند؛ چرا که ایران بازار بالفعل و توانمندی در افغانستان ایجاد کرده و کالای مصرفی و سوخت افغانستان را تامین می‌کند.

«باید بازار افغانستان را به بهترین نحو ممکن نگهداری کنیم. نباید آن را به هیچ قیمتی از دست بدهیم. آن‌چه مسلم است باید کار مطالعاتی علمی و کارشناسی در خصوص روابط با افغانستان انجام بگیرد. ما باید بدانیم چه می‌کنیم، کجای کار هستیم و چه سیاستی برای این حوزه باید داشته باشیم.» نبی‌زاده با تاکید بر این نکته اضافه می‌کند: واضح است که افغانستان از یکسو به استفاده از کالای ایرانی تمایل دارد و از سوی دیگر، بسیاری از برندهای ایرانی در این کشور جا باز کرده و سوخت این کشور هم از طریق ایران تامین می‌شود. بر همین اساس ما باید در نگهداری و رشد بازارمان برنامه‌ریزی کنیم.

 

لزوم نزدیک شدن تراز تجاری دو کشور

کارشناسان اقتصادی و آنان که روابط ایران و افغانستان در این بخش را به طور جدی پیگیری می‌کنند، معتقدند برای افزایش مراودات اقتصادی، لازم است تراز تجاری دو کشور به تعادل برسد؛ یعنی همانطور که به دنبال افزایش صادرات به افغانستان هستیم، در مقابل، راه را برای واردات برخی از محصولات از این کشور باز کنیم.

نبی‎زاده هم دراین‌باره می‌‎گوید: تراز تجاری ایران با افغانستان از زمان روی کار آمدن طالبان افزایشی نداشته است؛ اما ما در جلسات استانداری و... تاکید بر این مساله داریم که تراز تجاری با این کشور باید نزدیک شود تا شاهد مناسبات اقتصادی پایدارتر باشیم.

رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان- شعبه مشهد تصریح می‌‎کند: صادرات افغانستان محدود به خشکبار است مگر آن‌که برای صادرات معدنی این کشور کار ترانزیتی انجام گیرد که این مساله نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت دارد. لذا به نظر می‌رسد باید اقدامات و برنامه‌های علمی برای توسعه روابط با افغانستان در دستور کار قرار گیرد. چنان‌که اتاق فکرهایی با افراد متخصص اعم از بخش خصوصی و دولتی تشکیل شود و آنها برنامه‌ریزی بلندمدت و کوتاه‌مدتی در این زمینه داشته باشند و این برنامه را به بخش خصوصی اعلام کنند. این مساله بایستی در نشست‌های تخصصی با توجه به تحولات افغانستان برنامه‌ریزی شود.

نبی‌زاده یادآور می‌شود: عده زیادی از فعالان اقتصادی در افغانستان دفتر دارند و به دنبال آن هستند که شرایط عادی شود تا به افغانستان بازگردند و فعلا تا آرام شدن اوضاع، چاره‌ای جز صبوری نیست.

 

امکان حفظ بازار ایران در افغانستان

هرچند چین، پاکستان، ترکیه و برخی دیگر از کشورها در حال نفوذ بر اقتصاد افغانستان هستند؛ اما با تامل در توانمندی و اهداف این کشورها در نفوذ بر افغانستان، می‌توان راهی برای توسعه مناسبات اقتصادی ایران و توسعه بازار هدف افغانستان یافت.

حسین امیررحیمی، مدیرکل امور اقتصادی و دارایی خراسان رضوی دراین‌باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: روابط نزدیک سیاسی گروه طالبان و پاکستان می‌تواند باعث گسترش حضور پاکستان در بازار افغانستان شود. علاوه بر این، چین هم می‌تواند از رقبای ایران برای حضور در بازار افغانستان باشد. البته با نگاهی به مشکلات و سیاست‌های این رقبا از جمله نیازهای داخلی پاکستان به کالاهای اساسی و ترجیح کشور چین به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی به جای تجارت و تامین کالاهای مصرفی، می‌توان انتظار داشت ایران با اتخاذ سیاست‌های مناسب جایگاه خود در صادرات سوخت و کالاهای خوراکی به افغانستان را حفظ کند.

وی می‌افزاید: باید توجه داشت که خروج نیروهای نظامی غربی از افغانستان و ناپایداری تعاملات این کشور با برخی همسایگان و شرکای تجاری از قبیل هند، تاجیکستان و ترکمنستان می‌تواند فضا را برای ورود پررنگ‌تر برخی کشورها از جمله امارات متحده عربی و حتی ترکیه در تامین خلاءهای موجود فراهم کند که البته موقعیت ژئوپلیتیک ایران، مهمترین مزیت ما در مقایسه با رقبا است. لذا می‌توان امیدوار بود با برقراری ثبات سیاسی در افغانستان و اتخاذ تدابیر مناسب اقتصادی و دیپلماتیک، روند کاهشی تجارت بین دوکشور طی سال‌های اخیر به سمت افزایش حجم مبادلات تجاری حرکت کند.

مدیرکل امور اقتصادی و دارایی خراسان رضوی معتقد است در این میان نباید بی‌ثباتی و پذیرش نسبی دولت طالبان در مجامع بین‌المللی و نیاز مبرم این دولت به حفظ شرایط موجود و بهبود رابطه با کشور ایران را نادیده گرفت.

 

ظرفیت‌های توسعه تعاملات اقتصادی با افغانستان

امیررحیمی درباره ظرفیت‌های توسعه تعاملات با افغانستان هم می‌گوید: در حوزه سرمایه‌گذاری تعریف فرصت‌های مشترک بین سرمایه‌گذاران دو کشور با هدف صادرات و تامین نیازهای افغانستان و نیز انتقال دانش فنی و تکنولوژی به این کشور پس از ثبات اقتصادی و سیاسی و برقراری امنیت در دستور کار قرار گرفته است.

تدوین مدل جذب سرمایه‌های خرد، کاهش سقف صدور مجوز سرمایه‌گذاری خارجی به 100 تا 150 هزار دلار با بررسی امکان استقرار صرافی در مرز دوغارون، تلاش برای گسترش ارائه خدمات، ارائه اقامت و ویزا به گروه‌های مستعد سرمایه‌گذاری و افراد دارای ظرفیت سرمایه انسانی بالا از جمله پیشنهاداتی است که به گفته امیررحیمی از سوی اداره کل امور اقتصادی و دارایی خراسان رضوی به نهادهای تصمیم‌گیر ارائه شده و مرکز خدمات سرمایه‌گذاری استان در حال اجرا و پیگیری آنهاست.

نکته مهم اینکه، باتوجه به وابستگی اقتصاد دو کشور و تامین حدود 30درصد از کالاهای وارداتی افغانستان از ایران بعید به نظر می‌رسد تغییر در حکومت و دولت‌ها، در بلندمدت مانع از تداوم پایدار این تجارت شود.  بخش قابل توجهی از تجارت بین کشور ما و به ویژه خراسان رضوی و افغانستان درحوزه کالاهای مصرفی و صنایع غذایی بوده که جایگزین شدن این کالاها حداقل در کوتاه‌مدت ممکن نیست. با این حال، لازم است تدبیراندیشی لازم برای حفظ افغانستان به عنوان مصرف کننده کالاهای ایرانی و توسعه این تعاملات صورت گیرد.